بایسته های اصول فقه جلد اول

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم‏ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَ الْحَمْدَ مِفْتَاحاً لِذِکْرِهِ وَ سَبَباً لِلْمَزِیدِ مِنْ فَضْلِهِ وَ دَلِیلًا عَلَى آلَائِهِ وَ عَظَمَتِهِ ثُمَّ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ عَلَی أَشْرَفِ الأَنْبِیَاءِ وَ الْمُرْسَلِین وَ خَاتَمِ السُّفَرَاءِ الْمُکَرَّمِین مَوْلَانَا أَبِی الْقَاسِمِ الْمُصْطَفَی مُحَمَّد صَلَّی اللهُ عَلَیْهِ وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِهِ الطَّیِّبِینَ الطَّاهِرِینَ الْمَعْصومِینَ الْهُدَاةِ الْمَهْدِیِّین لَا سِیَّمَا نَامُوسَ الدَّهْرِ وَ إِمَامَ الْعَصْر الحُجَّةَ بْنِ الْحَسَن روحِی وَ أَرْوَاحُ الْعَالَمِینَ لِتُرَابِ مَقْدَمِهِ الْفِدَاء و لعنتة الله علی اعدائهم اعداء الله اجمعین  خداوند متعال در قرآن مجید می­فرمایند: «أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّیْلِ ساجِداً وَ قائِماً یَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَ یَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذینَ لا یَعْلَمُونَ إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ به همین خاطر است که دانستن معیار عدم تساوی با کسی است که نمی­داند. در راستای کسب علم که به صورت مطلق منظور آیات و روایات از آن علوم الهی با تکیه بر موازین اهل البیت(علیهم السلام) است، اولین گام استنباط صحیح و دقیق از متون دینی است و این امر تنها به تبع یادگیری دقیق علم اصول فقه امکان پذیر است. مع الوصف و بر همین اساس است که امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: «علینا القاء الاصول و علیکم ان تفرعوا» یعنی، بر ماست که اصول کلّی را بیان کنیم و بر شما لازم است که فروعات را به آنها برگردانید [و احکامشان را بیابید] برهمین اساس برای بیان فروعات احکام و فهم دقیق قرآن و روایات علم اصول فقه کمک شایانی می­نماید.

علم اصول ، علمی با پیشنه ی بسیار طولانی است که در جهت اول برای فهم صحیح از متون دینی ابداء شده است. زمانی که متشرعین متوجه شدند در نبود رابط خاص خود با خداوند متعال نیاز به آن دارند تا از گفتارهایی که به جا مانده است تکالیف شرعی خود را به دست آورند نیاز به این علم نیز احساس شد.در واقع وقتی با مراجعه به متون دینی متوجه شدند که به تنهایی و بدون استعانت از وسائل عقلی و نقلی کلی نمی­توانند از این متون استخراج حکم شرعی را نماید، ناگزیر متوجه علم اصول فقه گشتند. برای فهم معنای لغوی و اصطلاحی اصول فقه باید مفردات آن را که مشتمل بر دو واژه اصول و فقه می باشد جدا گانه مورد بحث قرار داد تا مقصود از این علم نمایان گردد.

 اصول جمع مکسر اصل است . اصل چند معنا دارد و از جمله ی معانی آن عبارتند از:

1.  اصل در برابر فرع ( این معنی لغوی اصل است)

2.  اصل به معنی دلیل

3. اصل به معنی راجح ( ارجح و ظاهر)

4. اصل یعنی قاعده

5. اصل به معنای اصل استصحاب که یکی از اصول عملیه است

فقه در لغت یعنی فهم و از آن با عنوان فهم عمیق نیز تعبیر کرده اند. و در اصطلاح مشهور اصولیین آمده است: «هو علم بالاحکام الشرعیه الفرعیه عن ادلتها التفصیبلیة»یعنی فقه عبارت است از فهمیدن احکام شرعی فرعی از روی دلایل تفصیلی. حال که فقه و اصول را به صورت جداگانه تعرف نمودیم در تعریف اصول فقه می گوییم: «العلم بالقواعد الممهدة لاستنباط الاحکام الشرعیة الفرعیة»یعنی، اصول فقه علم یافتن به قواعدی است که برای استنباط احکام شرعی از دلایل تفصیلی فراهم شده مرحوم شهید صدر(رضوان الله علیه) در تعریف علم اصول می فرمایند: «هُوَ العِلمُ بِالعَناصِرِ المُشتَرَکة فی الاستِدلالِ الفِقهی خاصَّة ، تِلک التی یستَعمِلُها الفَقیه کدَلیلٍ عَلَى الجَعلِ الشرعی الکلّی» لذا بر اساس نظر شهید صدر(رضوان الله علیه)، برای استنباط فقهی دو دسته عناصر را به کار می‌گیریم، یک دسته عناصر اختصاصی است که مختص به آن مسئله فقهی و آن باب فقهی است، و یک دسته عناصری است که اختصاص به مسئله یا باب فقهی خاصی ندارند و ایشان اسم این دسته را عناصر مشترک می‌گذارد. ایشان بیان می‌کند که علم اصول، علمی‌است که از عناصر مشترک در فرایند استنباط بحث می‌کند.

در واقع علم اصول به منزله ریشه و اساس برای علم فقه است. بزرگان متقدم و متاخر از اصولیین همچون شهید سیدمحمد باقر صدر(رضوان الله علیه)  در المعالم الجدیده در این باره فرموده اند: اصول و فقه مانند منطق و فلسفه علومی هستند که اولی مقدمه برای دومی می‌باشد. در واقع اصول علمی آلی است. علم اصول در حقیقت «علم دستور استنباط » است. این علم روش صحیح استنباط از منابع فقه را در فقه به ما می آموزد. از این رو علم اصول مانند علم منطق یک علم «دستورى » است و به «فن » نزدیکتر است تا «علم » یعنى در این علم درباره یک سلسله «باید»ها سخن مى رود نه درباره یک سلسله «است »ها.  می توان گفت: علم اصول نه تنها روش صحیح اجتهاد را نشان می دهد. بلکه می تواند در تمام شئون علمی و حتی زندگی بشر نیز روش صحیح را نشان دهد. برخی همچون نگارنده این سطور معتقدند این علم راه صحیح زندگی کردن را به انسان می آموزد. بنابراین یادگیری علم اصول انسان را مصداق "رَبَّنَا آتِنَا فِی الدُّنْیَا حَسَنَةً وَفِی الآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ" می نماید. به عبارت دیگر، غرض از علم اصول خاص لیکن منفعتش عام است پس در همه قوانین مى توان بسیارى از قواعد آن را بکار برد و در استخراج حکم از آن استفاده کرد و این مطلب همان چیزی است که به آن منفعت علم اطلاق می­گردد.

 در مورد تالیف و جمع آوری این کتاب باید متذکر شوم که این کمترین در اقیانوس فقاهت قطره ای بیش نیستم لیکن تنها چیزی که بر می آید تقریر و جمع آوری کلام بزرگان و تبدیل آن به زبان ساده جهت فهم بهتر و دقیق تر طلاب و دانشجویان می باشد. این کتاب که با دیدی نو جهت تحول در علوم انسانی و احیاء این علوم در دانشگاه ها و مجامع آکادمیک نوشته شده است از نظر متنی متکی به اصول فقه مرحوم علامه مظفر (رضوان الله علیه) می باشد، همچنین در یک فرآیند جدید ذیل مطالب ارزشمند این اصولی بزرگ دیدگاه های نابغه عالم تشیع حضرت آیت الله العظمی شهید سید محمد باقر صدر(رضوان الله علیه) از کتاب حلقات آورده شده است تا طلبه و دانشجو در مقام تطبیق و مطالعه دقیق برآید، همچنین در برخی از مواضع  به در خور از آراء و نظرات میراث دار بزرگ مکتب اصولی شهید صدر(رضوان الله علیه) مرجع عالیقدرمان حضرت آیت الله العظمی هاشمی شاهرودی(دام ظله) بهره جسته ایم. لذا این کتاب جهت استفاده، طلابی که به تازگی با علم اصول آشنا شده اند و همچینین دانشجویان رشته های فقه و حقوق اسلامی و حقوق در مقطع کارشناسی و برای ورود به مقاطع بالاتر در کنار منابع اصلی دروس اصولی برای فهم بهتر توصیه می گردد. همچین سعی شده است تا ابواب و فصول کتاب بر طبق  درس اصول فقه در حوزات و دانشگاه ها در مقطع کارشناسی رشته فقه و حقوق اسلامی تنظیم گردد  و به همین منظور طبق برنامه درسی دوره کارشناسی رشته فقه حقوق اسلامی در دانشگاه ها در پنج مجلد به صورت مجزاء برای درس اصول فقه 1 الی 5 تنظیم گردیده است، تا مفید به فایده افتد ان شاء الله تعالی.

امید آن دارم تا فضلاء حوزوی و دانشگاهی بعد از مطالعه کتاب، نواقص و کاستی های آن را به اطلاع رسانده، تا در چاپ های بعدی مرتفع گردد. در آخر بر خود فرض می دانم از تمامی عزیزانی که مرا در تنظیم و تألیف این کتاب یاری نمودند کمال تشکر و امتنان را نمایم. امیدوارم این کتاب توشه ای برای قبر و قیامت این حقیر قرار گیرد و هرچند کوچک، سهمی در پیشبرد اهداف عالیه طریقه حقه تشیع باشد.